Ebu’l-Vefa Buzcani

Ebu’l – Vefa Buzcani 10. yüzyılda, İslam aleminde yetişmiş büyük Matematik ve As­tronomi alimidir. Tam adı, Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin Abbas’tır. 10 Haziran 940 tarihinde Horasan’ın Buzcan kasa­basında doğdu. Bu yüzden Ebü’l- Vefa Buzcani di­ye meşhur oldu.

Doğum tarihi: MS 10 Haziran 940, Buzgan, İran
Ölüm tarihi ve yeri: MS 15 Temmuz 998, Bağdat, Irak

Ebu’l-Vefa Buzcani – Hayatı

İlim tahsiline amcası Ebu Amr Mugazili ve Ebu Yahya bin Kanib’İn yanında başlayan Ebü’l Vefa, 19 yaşında Bağdat’a gitti (959). Ölümüne kadar burada ilim ile meşgul oldu. Şerefüddevle’nin sarayında yaptırdığı rasathanede çalışan alimIer arasında yer aldı.

Matematik başta ol­mak üzere, ömrünün büyük kısmını astronomik gözlemler yapmak; eser telif etmek ve ders ver­mekle geçirdi.

Matematik ve astronomideki hiz­metleriyle ilim tarihinde önemli bir yer tutan Ebü’l­-Vefa, trigonometriye (müsellesat), tanjant (zıl), kotanjant (zıllüt-temam), sekant (tati’) ve kosekantı (tati’ut-temam) kazandırdı. Diophantos’un ve Batlemyüs’ün eserlerini inceleyipaçıkadı. Za­manına kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı hassaslıkta trigonometrik çizelgeler hazırladı. As­tronomik gözemler için gerekli ceyb (sinüs) ve zıl(tanjant) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Trigono­metrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik münasebetleri ilk defa açıkladı. Bu oranlar günümüzde de aynen kullanılmaktadır.

Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori History of Mathematics adlı eserinde onun hakkında; “Ebü’l- Vefa şüphesiz ki Harezmi‘nin matematik ve cebirdeki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de’ geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesabın ve analitik geometrinin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekasının bulduğu mühim ve pek faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca Bettani’nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek, girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu.” demektedir.

Zamanında birçok Müslüman astronomi ve matematik alimi, Ebü’l- Vefa’nın çalışmalarını ve eserlerini görmek üzere Bağdat’a gittiler ve ders­lerinde bulundular.

Günümüzde birçok batılı ilim adamı Ebü’l- Vefa’nın eserleri üzerinde araştırma yapmaktadır. Onun yaptığı ilmi çalışmalar o devirde İslam aleminin ilim ve fende ne kadar ileri ol­duğunu açık bir şekilde göstermektedir.

Eserleri:

Kitab-ül-Kamİl: Trigonometri ve astro­nomiden bahseden meşhur eseridir. Birinci bö­lümde, yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken meseleler, ikinci kısımda yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü kısımda yıldız­ların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır.

Ez-Ziyc’üs şamil: Ebu’l Vefa’nın astronomiden bahseden en önemli eseri budur. Ziyc-i şamil de denilen bu kitap, ince ve isabetli gözlemlerle dolu bir faaliyet abidesidir. Öyle ki, bu Ziyc (astronomi cetveli) Harizmi (780-850) ve Ferganalı Ahmed bin Kesir’in ziycleri gibi asırlar sonra bölüm bölüm D’Alembert (1717-1783) ve Laplace (1749-1827) gibi Batılı büyük Matematikçi ve Astronomların eserlerinde yer buldu.

Kitabün fi Amel-il-Mistarati vel-Pergar vel-Gunye,

Kitab ma Yahtacu İleyh-il-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab,

Kitabun Fahirün bil Hisab,

Kitabun fi ilmi Hisab-il-musellesat-il-Küreviyye,

Kitabun fil-Felek,

Kitabun fil-Hendese,

Kitab’ül-Medhal ila Aritmetik,

Tefsir-üi-Harezmi fil Cebri vel-Mukabele.

Kitab-ül-Kamİl adlı eserin yazma bir nüshası Paris National Kütüp­hanesinde bulunmaktadır.

Buzcani 1 Temmuz 998 (H.388) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.