Büyük ses uyumu nedir?
cozum-merkezi Staff cevapladı 3 yıl önce
Büyük Ünlü Uyumu: Türkçe sözcüklerde bulunan ünlü harflerin “kalınlık- incelik” uyumudur. Buna göre bir sözcüğün ünlüleri ya hep ince ünlü, ya da hep kalın ünlü olur.
- yo-ğurt (o-u kalın ünlüler) büyük ünlü uyumuna uyar.
- öğ-ren-ci (ö-e-i ince ünlüler) büyük ünlü uyumuna uyar.
- ki-tap (i- İnce, a- kalın) büyük ünlü uyumuna uymaz.
Büyük ünlü uyumu Türkçe’nin temel kuralıdır. Bu yüzden genellikle her Türkçe sözcükte bu kural bulunur. Türkçe sözcüklerin büyük ünlü uyumuna aykırılık göstermesini üç başlık altında toplayabiliriz:
a. Türkçe olmalarına rağmen zaman içinde değişen bazı sözcükler kurala uymaz:
♦ Anne (ana), kardeş (karındaş-kardaş)
♦ şişman (şişmen), hani (kanı), hangi (kangı), elma (alma)
b. Birden fazla sözcüğün birleşmesinden oluşmuş sözcükler (birleşik sözcükler) bu kurala uymayabilir:
♦ Yapabilmek, güneydoğu, uyurgezer, hanımeli…
c. Dilimizdeki ekler, sözcüğün ünlü harflerine göre değişerek sözcüğe eklenir. Sözcük büyük ünlü uyumu kuralına uymuyorsa, ek son heceye göre değişerek kullanılır:
♦ Çiçek-ler ağaç-lar kitap-lar kalem-ler
Yabancı sözcüklerin bazıları son hecelerin-deki ünlü harf kalın olsa da, eki ince sesli olarak alır: saat-ler, hal-ler, sıhhat-im….
Bazı eklerimiz sözcüğün ünlü harflerine göre değişmez, her zaman aynı şekilde kullanılır. Bu ekleri alan sözcükler büyük ünlü kuralına uymaz:
ağlıyor-gülüyor ağlarken-gülerken gecekj- akşamki geceleyin- sabahleyin
sarımtırak- ekşimtırak (Yerini “-msi” ekine bırakmak üzeredir.)
vatandaş.- meslektaş. (Bu ek de günümüzde kurala göre değişmektedir.) teyzemgil- halamgil (Yerini “-ler” ekine bırakmak üzeredir)
Yukarıdaki durumların dışında kalan ve büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler yabancı dilden alınmış olanlardır: kalem, insan, otel, televizyon, sinema….